Translokacja ikonostasów i wyposażenia cerkwi pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Chotyńcu i Św. Paraskewy w Radrużu, jako działanie konserwatorskie.
Translokacja nie jest pojęciem typowo konserwatorskim. Znaczenie określenia ma charakter ogólny i może mieć szerokie zastosowanie. Trudno je bez dopowiedzenia skojarzyć z działaniami zaliczanymi do tzw. preventive conservation, rozumianymi jako ciągłe dbanie o zachowanie dóbr kultury, ich właściwe przechowywanie, transportowanie i ekspozycję, a także naukowe opracowanie. W tym artykule dotyczącym konkretnych zespołów dzieł sztuki, wyposażenia i ikonostasów, stanowiących obecnie integralną część dwóch obiektów UNESCO, cerkwi w Radrużu i Chotyńcu, chciałabym przybliżyć znaczenie zagadnienia translokacji - „przeniesienia na inne miejsce”, jako działania konserwatorskiego.
Jarosław Giemza, we wstępie do autorskiej publikacji pt. Cerkwie i ikony Łemkowszczyzny zwraca uwagę na „translokację” wyposażeń cerkiewnych ze świątyń do muzeów i składnic, które to działanie miało poważny wkład w zachowaniu obiektów dziedzictwa materialnego dla przyszłych pokoleń. Zwraca słusznie uwagę na kwestię zaangażowania wielu specjalistów, właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych, społeczników, konserwatorów i renowatorów dzieł sztuki, zabytkoznawców, fotografów, pracowników muzeów i Służb Ochrony Zabytków, Biura Dokumentacji Zabytków, Diecezjalnych Konserwatorów Zabytków, czy też wspólnot parafialnych i ich rolę w przywróceniu do kultu i udostępnieniu obiektów potencjalnie skazanych na zniszczenie w następstwie wysiedlania ludności w latach 1945-1947. W tych sytuacjach udokumentowanie fotograficzne stanu zachowania, opracowanie inwentaryzacyjne, rozpoznanie, wpisy do rejestru zabytków, przetransportowanie dzieł sztuki do składnic i magazynów muzealnych, pracowni konserwatorskich, przechowanie, niezbędne reperacje bieżące czy wreszcie eksponowanie na wystawach stałych i czasowych, dało początek nowego życia cennym dziełom sztuki.
Dla konserwatora dzieł sztuki zajmującego się dziedzictwem sztuki cerkiewnej, ikony i drewniane, polichromowane elementy wyposażenia są obiektami szczególnej troski. Wrażliwość podłoża drewnianego na zmiany warunków klimatycznych, sprawia, że przy podejmowaniu decyzji dotyczących transportu, przeniesienia w inne miejsce, należy uwzględniać wiele czynników, często niemożliwych do zachowania w przypadku konieczności pośpiesznego działania. Takie decyzje należało w tamtych czasach – określanych jako powojenne – podejmować, i rzeczywiście podejmowano, pomimo wielu wyzwań i trudności jakie pojawiały się w realizacji. Nie zaniedbywano przy tym podstawowych czynności – dokumentowania i naukowego opracowania.
Chotyniec - wyposażenie
Cerkiew w Chotyńcu została wpisana do rejestru zabytków nieruchomych w 1968 r. na wniosek Powiatowego Konserwatora Zabytków, w zakresie świątyni, jej najbliższego otoczenia i dzwonnicy, a także wystroju wnętrza i ikonostasu datowanego na XVII i XVIII w., ołtarzy bocznych, dwóch obrazów i czterech rz
eźb. Nie opisano jednak, w uzasadnieniu decyzji, obiektów wyposażenia i charakteru przedstawień dekoracji malarskich. Karta dotycząca opisu i oceny stanu zachowania ikonostasu została sporządzona rok później. Wymieniono w niej i określono wszystkie zachowane ikony w kolejnych rzędach kompozycji.
W ocenie stanu zachowania i potrzeb konserwatorskich autorka karty, odniosła się do konstrukcji mocowania ikonostasu, określając ją jako „rozluźnioną” oraz ogólnie do przetarć złoceń i powierzchniowych zabrudzeń. Zwróciła uwagę na przekrzywienia ikon w części środkowej obiektu, zły stan przyczepności warstwy malarskiej do podobrazi i spękania świadczące o pracy drewna, co ze względu na rozległość zmian, kwalifikowało ikonostas do pełnej konserwacji. Zasygnalizowała kwestię weryfikacji porządku ikonograficznego ikon w rzędzie prazdników oraz zabezpieczenia ikon znajdujących się „na odwrotnej stronie ściany ikonostasowej”, których jednak nie opisała co do przedstawień i stanu zachowania. Zaznaczyła, że w roku 1753 r. wykonano remont ikonostasu i, że z tego czasu pochodzi polichromia carskich i diakońskich wrót.
Kolejne decyzje wpisu do rejestru zabytków wyposażenia cerkwi dotyczą już konkretnie – ikonostasu datowanego na XVII w., ołtarza bocznego – polichromowanego o bogatej dekoracji snycerskiej z ok. 1700 r., przeniesionego z katedry w Przemyślu, ikony NMP umieszczonej na odwrotnej stronie ściany ikonostasowej, datowanej na XV-XVI w. i uznawanej za najstarszą w cerkwi, ikony Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Hodygitrii, umieszczonej w prezbiterium dat. na XVII w., Ikony Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Hodygitrii „wkomponowanej w półkoliście zakończoną arkadę” znajdującą się na odwrotnej stronie ściany ikonostasowej „po stronie prawej”, datowanej na XVI w. Wymienione wyżej decyzje zostały wydane z tą sama datą dzienną – 19 marca 1984 r. W 1994 r. wpisano do rejestru zabytków ruchomych polichromie i wyposażenia cerkwi, które wymieniono i opisano, w następującym porządku: Ikonostas (wszystkie ikony w kolejnych rzędach i z wszystkimi elementami), dwie ikony na odwrotnej stronie ikonostasu (Matka Boska z Dzieciątkiem i Narodziny Marii), Ołtarz główny za ikonostasem, obraz Matka Boska z Dzieciątkiem i w zwieńczeniu – Narodziny NMP, płaskorzeźby siedmiu apostołów Jakuba Młodszego, Judy Tadeusza, Jakuba Starszego, Mateusza, Bartłomieja, Szymona, Tomasza. Decyzja zawiera także obiekty mniejsze, metalowe, wyposażenia cerkwi. W 2009 r., w uzupełnieniu wcześniejszych decyzji, wpisano do rejestru ikonę Św. Mikołaja (dat. na I poł. XVII w.) i Zesłanie Ducha Św. (poł. XVIII w.), które prawdopodobnie wchodziły w skład wyposażenia kaplicy górnej, usytuowanej nad babińcem. Ciekawe jest to, że ikona Św. Mikołaja została zwrócona cerkwi przez anonimową osobę w 2009 r. W 2017 r. uzupełniono wcześniejsze wpisy o tabernakulum (XVIII w.) i ikonę Matki Bożej Hodygitrii, zakupionej w domu aukcyjnym przez osobę prywatną i podarowaną cerkwi w 2017 r.
Losy wyposażenia cerkwi w Chotyńcu są ściśle związane z jej historią. Po wysiedleniu ludności w 1947 r. cerkiew zamknięto, a następnie przekazano kościołowi rzymskokatolickiemu. Wpis do rejestru świątyni w 1968 r. był krokiem w kierunku zachowania obiektu i rozpoczęcia prac remontowych, konserwatorskich i badawczych. Poprzedziło wpis wcześniejsze rozpoznanie obiektu w Katalogu Zabytków Sztuki IS PAN opr. Maria Augustynowicz – Ciecierska i Hanna Styczyńska, maszynopis, Kraków 1959 r., uzupełnienie Michała Witwickiego, i „Dokumentacji historyczno – architektonicznej cerkwi w Chotyńcu” Z. Beiersdorfa, Kraków 1968 r. Na początku lat osiemdziesiątych cerkiew ponownie zamknięto, ze względu na jej zły stan techniczny. Zabezpieczono tymczasowo w 1983 r. 15 czerwca 1985 roku protokołem zdawczo – odbiorczym przekazano ikonostas z Chotyńca, do Spółdzielni Pracy Twórczej Artystów Konserwatorów „Ars Antiqua” w Warszawie, do konserwacji. W protokole podpisanym przez przyjmujących konserwatorów i przekazującego proboszcza Parafii rzymskokatolickiej oraz przedstawicieli Społecznego Komitetu Opieki nad zabytkami Sztuki Cerkiewnej, w obecności pracownika Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, wyszczególniono wszystkie obiekty kolejno od rzędu ikon namiestnych do sylwetowego zwieńczenia. Zachowany wykaz wraz z krótkim opisem, można uznać jako pierwszą zachowaną w archiwach urzędu inwentaryzację ikonostasu, pomimo tego, że na tym etapie nie rozpoznano wielu apostołów z rzędu apostolskiego. Do „Ars Antiqua” przekazano ikony ikonostasu wraz z obudowami, carskie i diakońskie wrota z obudowami oraz ikony zachowane na tylnych ścianach jego konstrukcji – Hodygitria i Narodzenie NMP, scenę sylwetową ze zwieńczenia – Ukrzyżowanie – składającą się z przedstawień: Trzy Marie, Krzyż z postacią Chrystusa, Św. Jana i Św. Longinusa, a także elementy snycerskie.
Umowę na wykonanie konserwacji ikonostasu zawarto 19 sierpnia 1985 roku, pomiędzy Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków a „Ars Antiqua” na podstawie szczegółowego programu prac konserwatorskich i ich wyceny, z terminem realizacji do 30 września 1988 r. Program prac został opracowany po wnikliwej analizie stanu zachowania ikon we wszystkich warstwach technologicznych oraz analizach – historycznej i kompozycyjnej, na podstawie których dokonano dokładnego opisu. Prace zaplanowano w pełnym zakresie, z uwzględnieniem szczegółowej dokumentacji konserwatorskiej składającej się z części opisowej i fotograficznej. „Ars Antiqua”, jako spółdzielnia prowadząca prace konserwatorskie, zatrudniła nie tylko wykonawców – konserwatorów dzieł sztuki, lecz także zespół wybitnych ekspertów, rzeczoznawców, którzy nadzorowali sposób prowadzenia prac konserwatorskich i od pierwszej komisji rozpoczynającej działania przy obiekcie, wprowadzili zalecenia dotyczące badań specjalistycznych i poszerzenia zakresu odkrywek.
Zalecono również pełną rekonstrukcję w miejscach ubytków w rzędzie prazdników. Zachowana dokumentacja z komisji konserwatorskich, jest nie tylko świetnym dokumentem obrazującym sposób prowadzenia prac przy cennym obiekcie, lecz również przykładem skutecznego systemu naukowego traktowania prac konserwatorskich, podnoszącego poziom wykonawczy, zarówno techniczno-technologiczny, jak i artystyczny.
Tylko dobry nadzór ekspertów – konserwatorów, teoretyków i praktyków, prowadzący prace wykonywane w pracowniach kilku konserwatorów dzieł sztuki, mógł utrzymać przy tak dużym obiekcie, jednolite postępowanie konserwatorskie i, to co najbardziej widoczne w rezultacie tego postępowania – stronę estetyczną i artystyczną. To założenie – można zauważyć – genialnie zrealizowane w ówczesnych realiach, jest widoczne w obiekcie wiele lat od konserwacji. Obecnie, wystarczają już zabiegi zaliczane do konserwacji zachowawczej, prowadzone po dokonywanych przeglądach, w odstępach kilkuletnich. Ikonostas jest oglądany i odczytywany jako spójny artystycznie obiekt. Ze względu na trwające prace dokumentacyjne i realizacyjne w cerkwi w Chotyńcu, podobnie prowadzone pod nadzorem szerokiego grona ekspertów, w związku z ustaleniami Komisji Rzeczoznawców w Warszawie, ikonostas po pracach konserwatorskich, na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, powrócił w 1990 r. i został zdeponowany w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej w Przemyślu. Obiekty przyjęto i nadano oznaczenia depozytowe 7 kwietnia 1990 r. (data wpisu w księdze inwentarzowej Głównego Inwentaryzatora Muzeum). Ikonostas, ze względu na jego wyjątkową wartość artystyczną, eksponowano w całości na wystawie ikon Muzeum, zamontowany w sposób bezpieczny dla obiektu i udostępniony zwiedzającym, licznie odwiedzającym w tym czasie ekspozycje sztuki cerkiewnej. Dnia 6 sierpnia 1992 r. zwrócono ikonostas Parafii Bizantyńsko – Ukraińskiej w Jarosławiu, dla Chotyńca, na podstawie pisma Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 31 lipca 1992 r.
W tym czasie, od roku 1989 funkcjonowała greckokatolicka parafia w Chotyńcu, której przekazano cerkiew w 1990 r., na podstawie wniosku Parafii rzymskokatolickiej, Urząd Miasta i Gminy Radymno, z dnia 21 września 1990 r.
Z tego czasu zachowały się dokumenty potwierdzające staranie się ks. Proboszcza Parafii o zwrot do Chotyńca jej wcześniejszego wyposażenia. Do Proboszcza Parafii Rzymskokatolickiej w Pełkiniach wysłano list z pytaniem o zwrot ołtarza bocznego z cerkwi. Do Proboszcza Parafii w Wielkich Oczach zwrócono się o figury Św. Piotra i Św. Pawła, przechowane w kościele rzymskokatolickim. Ołtarz (z adnotacją: przeniesiony z katedry w Przemyślu) i obie figury datowane na XVIII w., zostały wymienione we wspomnianym, jednym z pierwszych, syntetycznym opisie cerkwi w Chotyńcu, zawartym w Katalogu Zabytków Sztuki – uzupełnienie Michała Witwickiego. Ołtarz boczny z obrazem przedstawiającym scenę Zwiastowania, nie powrócił do Chotyńca. Po konserwacji wykonanej na podstawie badań stratygraficznych, został ustawiony jako ołtarz wielki w Kościele parafialnym pw. Najświętszej Marii Panny Królowej Polski w Pełkiniach. W cerkwi chotynieckiej pozostał owalny obraz na desce z przedstawieniem Zwiastowania.
W latach 1991 – 1994 prowadzono kompleksowe prace remontowo-konserwatorskie obiektu. W 2003 r. przeprowadzono konserwację polichromii wnętrza.
Radruż - wyposażenie
Cerkiew w Radrużu, jako jedną z najstarszych cerkwi drewnianych w Polsce, wpisano do rejestru zabytków nieruchomych w 1960 roku. Wpisu dokonano na podstawie art. 1 art. 2 pkt 2, 8, 9 i art. 3 Rozporządzenia Prezydenta R. P. z dnia 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami przez Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (w Rzeszowie), jako „władzę konserwatorską pierwszej instancji”. Wpis obejmuje cerkiew z wyposażeniem i dzwonnicę oraz teren wewnątrz ogrodzenia wraz z dwudziestoma drzewami. Ikonostas określony jako architektoniczny uwzględniono w sentencji decyzji i podano czas jego powstania – XVII w.
Zaznaczono również bogate wyposażenie datowane na XVII/XVIII w. Decyzja nie precyzuje jednak szczegółów budowy ikonostasu i wyposażenia. Ikonostas, elementy wyposażenia i polichromię wnętrza, wpisano do rejestru zabytków ruchomych dopiero w 2011 roku. W uzasadnieniu decyzji określono, że ikonostas rozwijał się stopniowo od XVII do połowy XVIII w. i składa się na jego kompozycję łącznie 58 ikon ułożonych w pięciu rzędach – ikon namiestnych, świąt pięćdziesiątnicy, ikon świątecznych, rzędu apostolskiego, proroków z wizerunkiem Panagii i grupą pasyjną. Podano, że ikony zostały wykonane przez znanych twórców, wśród których wymienia się Zachariasza Tarnohorskiego z Niemirowa, Joana „obywatela Hrebeńskiego”, Andreja Wyszeńskiego z Jaworowa.
Uwzględniono w decyzji przedstawienia, z których jako najcenniejsze uznano dwustronną ikonę procesyjną z około 1648 r. ze sceną Zwiastowania i Ukrzyżowania. Jako uzupełnienie wyposażenia wpisano dwa ołtarze boczne z XVIII w., unikalną XVII wieczną ławę kolatorską należącą do jednego ze starostów lubaczowskich oraz „Boży Grób” ufundowany staraniem ks. Bazylego Sierocińskiego z 1839 r. Załącznik do decyzji wymienia wszystkie obiekty – ikony wchodzące w skład kompozycji ikonostasu, ikony z nastaw i medalionów oraz predelli ołtarza bocznego, dwie ławy kolatorskie, polichromowane z poł. XVII w., Boży Grób z przedstawieniami na ściankach – polichromowany z 1839 r., ikonę Wniebowstąpienie Pańskie z 1742 r. oraz krzyże: ołtarzowy (i fragment innego krzyża ołtarzowego), krzyż ścienny i procesyjny, skarbonę cerkiewną drewnianą okutą blachą z XIX w., osiemnastowieczny cokół sylwety Chrystusa Zmartwychwstałego i malowidła ścienne. W 2012 r. uzupełniono wcześniejszy wpis do rejestru zabytków ruchomych o kolejne 43 obiekty, wśród których są zarówno ikony z ikonostasu jak i ornamenty, elementy ołtarzy i dekoracji ikonostasu, krzyże, tkaniny, aplikacje z blachy mosiężnej sztancowanej (korony ikon).
Gdy zapoznamy się tylko z wykazami obiektów wpisanych do rejestru zabytków ruchomych (92 pozycje), możemy już mieć wyobrażenie o bogactwie wyposażenia świątyni w Radrużu. To jednak nie jest całość. Po zawierusze wojennej i dzięki opiece miejscowych opiekunów, wyposażenie zachowało się niemal w całości. Jak podaje w swoich wspomnieniach Jerzy Tur (w latach 1956 – 67 Wojewódzki Konserwator Zabytków w Rzeszowie) „wyposażenie cerkwi nie zostało skradzione ani zniszczone. Znikła tylko maleńka ikona z przedstawieniem Św. Jerzego. Malowana na desce, z kowczegiem. W tym początkowym okresie pojawili się w cerkwi klerycy z Lublina i zabrali część ksiąg. Jest nadzieja, że razem z księgami do jakiegoś zbioru w Lublinie trafił prześliczny i wyjątkowy Św. Jerzy”.
W latach 1960 – 1961 i 1964 r. wyposażenie cerkwi przewieziono (po wcześniejszym zdeponowaniu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Rzeszowie w magazynie na Rynku 6), do Wojewódzkiej Składnicy Zabytków w Łańcucie, obecnie Dział Sztuki Cerkiewnej Muzeum Zamek w Łańcucie. W tym czasie rozpoczynano w świątyni prace zabezpieczające, dokumentacyjne i remontowe, a także konserwatorsko – zabezpieczające przy cennych malowidłach ściennych z 1648 r. Do Muzeum Kresów w Lubaczowie, które przejęło cerkiew w 2010 roku, wyposażenie wróciło jako depozyt w latach 2011 – 2012, na podstawie decyzji PWKZ z dnia 4 maja 2011 r. Ikony oraz elementy wyposażenia i ikonostasu przekazano trzema protokołami zdawczo-odbiorczymi z dnia 28 października 2011 r., 26 marca 2012 r. i 30.08.2012 r. Ikonostas i ołtarze boczne poddano pełnej konserwacji na podstawie programów prac uzgodnionych pozwoleniem PWKZ.
Spis zabytków wyposażenia cerkwi pw. Św. Paraskewy w Radrużu, jaki tego autorka artykułu otrzymała od Dyrektora Muzeum Kresów w Lubaczowie, składa się z kilku grup obiektów tj.
- obiekty eksponowane w cerkwi (ikonostas – 37 ikon, ołtarze boczne – 21 obiektów, i tzw. inne czyli krzyże ławy kolatorskie, Boży Grób – 6 obiektów),
- obiekty eksponowane na wystawie stałej w Muzeum Kresów w Lubaczowie ( 3 ikony),
- obiekty przechowywane w magazynie Muzeum Kresów w Lubaczowie (52 obiekty),
- księgi liturgiczne – depozyt PWKZ, (łącznie 24 obiekty z lat 1600 do 1895 r.) ,
- obiekt w Cerkwi prawosławnej pw św. Kosmy i Damiana w Bartnem, przekazane z Muzeum Zamek w Łańcucie 8.10.1968 r. (ikona Św. Jozafat Kuncewicz, Serce Matki Bożej – feretron),
- obiekt przejęty w latach 60.tych XX w. przez Muzeum Kresów w Lubaczowie (ikona Zwiastowanie, I. poł. XVII w.),
- Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, krzyż ołtarzowy (metal, XVII/XVIII w przejęty w 1956 r),
- obiekty pozostałe po 1945 r. w świątyni w Radrużu – nie ujęte w inwentarzach (10 obiektów, w tym mensy ołtarzowe, tabernakulum, ławki, szafa zakrystyjna, ambona, kropielnica, belka spod gzymsu sanktuarium (XIX w.),
- obiekty zaginione, znane na podstawie dokumentacji fotograficznej z 1962 r. i dokumentów archiwalnych (4 obiekty: tabernakulum, obraz Ostatnia Wieczerza ol. pł. XIX/XX w., żyrandol metal, XIX/XX w., dokument pergaminowy z 1583 r., konserwowany w 1979 r.),
- obiekty przekazane w okresie międzywojennym (w latach 30.tych) do Muzeum Narodowego im. Andreja Szeptyckiego we Lwowie – ponad 20 ikon, znanych jest Muzeum 16 ikon datowanych od pocz. XV w. do połowy XVII w.
Suma obiektów wyposażenia cerkwi w Radrużu, znanych obecnie Muzeum Kresów w Lubaczowie, jest imponująca – 176 zabytków ruchomych.
Warto zaznaczyć, że ogromną rolę w uratowaniu i rozpoznaniu elementów wyposażenia cerkwi pw. Św. Parskewy w Radrużu, (także cerkwi w Chotyńcu) odegrał Pan Jerzy Tur, jako Wojewódzki Konserwator Zabytków, później pracownik Muzeum w Rzeszowie, Muzeum Budownictwa Ludowego w Kolbuszowej, Biura Dokumentacji Zabytków w Rzeszowie, Dyrektor Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Rzeszowie oraz prowadzący Składnicę w Łańcucie Pan Jarosław Giemza. Analiza budowli, jej historii i przekształceń, wartości zabytkowych i artystycznych, rozpoznanie ikonograficzne i naukowe prowadzone przez obu autorów od lat 50 tych do czasu przekazania do Muzeum Kresów i ważne publikacje wyników prac, stały się podstawą do dalszych działań konserwatorskich.
Podsumowanie
Cerkwie w Chotyńcu i Radrużu zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO w 2013 roku.
Na podstawie zebranych informacji należy zauważyć, że ogromnie ważne w uzyskaniu takiej nobilitacji zabytków były działania prewencyjne prowadzone w latach 50.tych i 60.tych przez zaangażowanych pracowników służb konserwatorskich i muzealnych, społeczników, miejscową ludność. W warunkach, gdy brakowało środków transportu, a do odległych obiektów trudno było swobodnie dojechać, uratowano bezcenne dziedzictwo tych ziem, dzieła sztuki zachwycające swoją urodą i siłą przekazu. Przewiezione do magazynów muzealnych i pracowni konserwatorskich, wzmocnione, podklejone, odnowione, odzyskały świetlistość i barwy. Po wykonaniu trudnych i specjalistycznych prac przy strukturach drewnianych cerkwi, ikonostasy, ołtarze, ikony, ławy kolatorskie, krzyże, powróciły do wnętrz, dla których zostały stworzone przez miejscowych artystów. Rozpoczęło się ich „nowe życie”. Współistnieją zespolone ze strukturą drewnianej architektury i dumnie trwają dla przyszłych pokoleń.
Beata Kot
Podkarpacki Wojewódzki Konserwator Zabytków
***
Bibliografia:
Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków,
Archiwum Muzeum Kresów w Lubaczowie,
Archiwum Muzeum Zamku w Łańcucie,
Z. Beiersdorf, Dokumentacja historyczno – architektoniczna cerkwi w Chotyńcu Kraków 1968 r
T. Budziński, J. Mazur, T. Nuckowski, Radruż. Kresowe dziedzictwo, Lubaczów 2011,
J. Giemza, Cerkwie i ikony Łemkowszczyzny, Libra, Rzeszów 2020,
K. Zieliński, Leksykon drewnianej architektury sakralnej województwa podkarpackiego, Pro Carpathia, Rzeszów 2015
***
Dziękuję Panu Jarosławowi Giemzie prowadzącemu Dział Sztuki Cerkiewnej Muzeum Zamku w Łańcucie i Panu Dyrektorowi Muzeum Kresów w Lubaczowie Piotrowi Zubowskiemu za udostępnienie materiałów archiwalnych.
